Манипулятсия (қаллобӣ, фиребгарӣ) – як навъ усули асосии таъсир расонидан ба андешаву эҳсосоти одамон бо мақсади ба манфиати худ истифода бурдани онҳост.
Дар ҷаҳони муосир як ҷузъи ҷудонашавандаи ҳаёти иҷтимоии инсон манипулятсия мебошад. Манипулятсия (қаллобӣ, фиребгарӣ) – як навъ усули асосии таъсир расонидан ба андешаву эҳсосоти одамон бо мақсади ба манфиати худ истифода бурдани онҳост. Чун мо ба бозор рафта, молу маҳсулот мехарем, мумкин аст, ба осонӣ ба доми манипулятсия афтем, зеро дар бозор муҳити кумакрасон барои истифодаи чунин тактикҳо – қаллобон хеле зиёд аст. Бозор чун муҳити табиӣ барои фиребгарӣ хидмат мекунад.
Ҳар рӯз мо дар телевизион, радио ва интернет реклама – эълонҳои маҳсулоти гуногунро мебинем. Дар онҳо маҳсулот гӯё бекаму кост, бемонанду беназир падидор мешаванд, ки ба манфиати шахсии истеҳсолкунандагон ва фурӯшандагон хидмат мекунад. Таҳқиқот нишон додаанд, ки 80 фоиз харидорон маҳсулотро на бо далелҳои аниқу дақиқ, балки бинобар реклама, бо таъсири эҳсосотӣ харид мекунанд.
Дар бозорҳои онлайн бисёр веб-сайтҳои фурӯш мавҷуданд, ки метавонанд ба шиддати эҳсосотӣ таъсир расонанд ва харидоронро ба қарорҳои зуду бидуни андеша водор кунанд.
Супермаркетҳо ва мағозаҳои онлайни харид, ба монанди «Корзинка», ҷойҳои муҳим барои манипулятсияҳои маркетингӣ мебошанд. Онҳо бо сӯиистифода аз психологияи инсон ва роҳҳои гуногуни маркетинг, одамонро водор мекунанд, ки харидро бидуни қарорҳои андешидашуда ва ба манфиати фурӯш қабул кунанд.
Шумораи зиёде аз манипулятсияҳои маркетингӣ дар супермаркетҳо ва фурӯшгоҳҳои дигар ба воситаи ҷойгиркунии маҳсулот, яъне бо роҳҳои бедор кардани ҳусни таваҷҷуҳ сурат мегиранд. Чунончи, маҳсулоти писандидаи харидорон дар рафҳои болоӣ ва маҳсулоти камхаридор дар зинаҳои поён ҷойгир карда мешаванд.
Фурӯшгоҳ ва супермаркетҳо аксар вақт нархҳоро ба таври «психологӣ» тарҳрезӣ мекунанд. Масалан, «99 сӯм» ё «49 сӯму 99 тин» (на 100 ё 50 фоиз) нарх гузошта мешавад, ки гӯё арзонтар аст, дар ҳоле ки фарқияти хурд боқӣ мемонад. Ин роҳ ба пешниҳоди «як ба як» ё «пурра» барои харид имкон медиҳад ва харидоронро бештар ҷалб мекунад.
Фактҳои зерин низ омили манипулятсия дар супермаркетҳо мебошанд:
1. Навбатҳои касбӣ. Супермаркетҳо аксар вақт маҳсулотро ба тарзи муассир ва стратегӣ ҷойгузин мекунанд. Маҳсулоте, ки харидоргиранд, харидоронро бештар ҷалб мекунанд, ба наздики касса ё ҷойҳои намоён гузошта мешаванд, чунончи чипс, шоколад ё нӯшокиҳои гуногун.
2. Психологияи ранг. Рангҳои муайян (масалан, сурх ё зард) барои барангехтани эҳсосоти фаврӣ ва ҷалби диққат ба маҳсулот истифода мешаванд. Ба ҳамин тартиб маҳсулоте, ки фурӯшгоҳҳо мехоҳанд бо рангҳои аниматсияшуда ҷолибтар ба назар расанд, аксар вақт дар паҳлӯи кашф ё қуттӣ ҷойгузин мешаванд.
3. Эҳсоси шахсият. Маҳсулот инчунин барои барангехтани эҳсоси шахсият ба харидор ҷолиб пешниҳод мешаванд. Масалан, касса ё гурӯҳҳои ташвиқотии махсус, ки барои ангехтани эҳсосоти шахсӣ истифода мешаванд.
Манипулятсияҳои мазкур асосан барои зиёд кардани фурӯш ва ба даст овардани манфиатҳои бештар мавриди истифода қарор мегиранд.
Мақсади ниҳоӣ ва асосӣ – водор кардани харидор ба қабули қарорҳои ҳарчи зуд аст, ки манфиати соҳибони фурӯшгоҳҳо ва фурӯшро зиёд мекунад.
Салоҳиддин ҶАҲОНГИРЗОДА,
донишҷӯйи Донишкадаи омӯзгории Ӯзбекистон – Финландия.
