8 декабр — Рӯзи қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Ӯзбекистон ӮЗБЕКИСТОНИ НАВ ВА РУШДИ ПОЙДОРИ КОНСТИТУТСИОНӢ

Соли чоруми татбиқи «Стратегияи чорабиниҳо оид ба панҷ самти афзалиятноки рушди Ҷумҳурии Ӯзбекистон дар солҳои 2017-2021», ки бо ташаббуси Президент таҳия ва 7 феврали соли 2017 тасдиқ шудааст, ба анҷом мерасад.

Соли чоруми татбиқи «Стратегияи чорабиниҳо оид ба панҷ самти афзалиятноки рушди Ҷумҳурии Ӯзбекистон дар солҳои 2017-2021», ки бо ташаббуси Президент таҳия ва 7 феврали соли 2017 тасдиқ шудааст, ба анҷом мерасад.

Стратегияи амалиёт, ки дар асоси Конститутсияи Ҷумҳурии Ӯзбекистон таҳия шудааст, дар муддати кӯтоҳи гузашта ба зинаи комилан нави рушди давлат ва ҷомеа замина гузошт. Ин санади муҳим ба маънои том  дар амал исбот кард, ки он заминаи мустақили ҳуқуқӣ барои бунёди Ӯзбекистони нав мебошад.
Стратегияи амалиёт барои  такмил додани Конститутсияи Ҷумҳурии Ӯзбекистон асос гардид. Ҳамзамон, ба он диққати махсус дода шуд, ки Конститутсияи мо ҳамчун заминаи татбиқи ислоҳоти демократии дар Стратегияи амалиёт пешбинишуда хизмат мекунад.
Ба таъбири Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёев «Қабули Конститутсияи Ӯзбекистони соҳибистиқлол 8 декабри соли 1992 дар ҳаёти кишвари мо як рӯйдоди муҳими таърихӣ буд». Конститутсия ва эҳёи миллӣ, маънавият ва маърифат, шуури ҳуқуқӣ ва фарҳанги ҳуқуқӣ, ҳуввияти миллӣ ва арзишҳои ҷовидонӣ, адолат ва адл, имон ва олиҳимматӣ, таҳаммулпазирӣ ва мардонагӣ, инсондӯстӣ ва шаъну шараф, ки афзалиятҳои мардуми ин сарзамини бостонӣ мебошанд, дар Конститутсия ҷойи сазовор гирифтаанд.
Дар солҳои охир ба Конститутсияи Ҷумҳурии Ӯзбекистон 7 маротиба тағйирот ворид карда шуд.

Такмил додани асосҳои конститутсионии суд
Ислоҳи аввал: 6 апрели соли 2017 тағйироти ба 7 моддаи  Конститутсия воридшуда, 3 вазифаи устувори зеринро дар бар мегирад:
— васеъ гардондани кафолатҳои ҳифзи боэътимоди ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандон;
— баланд бардоштани сатҳи дастрасӣ ба адолати судӣ, самаранокӣ ва сифати мурофиаҳои судӣ;
— такмили минбаъдаи низоми интихоби номзадҳо ва таъин намудан ба вазифаи судяҳо — ҳамчун самти муҳими ислоҳоти ҷории соҳаи суду ҳуқуқ мустаҳкам карда шудааст.

Ин тағйиротҳои конститутсионӣ дар барҳам додани вазифаҳои такрорӣ дар идоракунии суд ва ташаккули таҷрибаи ягонаи судӣ нақши муҳим бозиданд.
Бо ин мақсад ба моддаҳои 80, 81, 83, 93, 107, 110, 111-уми Конститутсия тағйироту иловаҳои дахлдор  ворид карда шуданд. Тибқи ин тағйиротҳо, Суди олии хоҷагидорӣ ва Суди Олӣ ба мақомоти ягонаи олии ҳокимияти судӣ дар соҳаи мурофиаи шаҳрвандӣ, ҷиноятӣ, маъмурӣ ва иқтисодӣ –  Суди Олии Ҷумҳурии Ӯзбекистон муттаҳид карда шуданд.
Тағйироту иловаҳо ба Конститутсия, ки ба куллан беҳтар гардондани фаъолияти ҳокимияти судӣ, баланд бардоштани нуфузи он, такмили сохтори суд ва демократикунонии низоми интихоб ва таъин кардани судяҳо равона карда шудаанд, ба омилҳои муҳими ҳифзи боэътимоди ҳуқуқ, озодӣ ва манфиатҳои қонунии шаҳрвандон ва соҳибкорон дар судҳо,  мустаҳкам намудани устувории қонун, қонунгузорӣ табдил ёфт.

Такмил додани низоми ҳокимияти иҷроия
Ислоҳи дувум: 31 майи соли 2017 ба 4 моддаи Конститутсия тағйироту иловаҳо ворид карда шуданд.
Тибқи тағйирот ба моддаҳои 80 ва 93-юми Қонуни асосӣ Кумитаи давлатии ҳифзи табиати Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба Кумитаи давлатии экология ва ҳифзи муҳити зисти Ҷумҳурии Ӯзбекистон табдил дода шуд ва ба Девони Вазирони Ҷумҳурии Ӯзбекистон ҳисобот медиҳад. Раис ва муовинони раиси кумитаро Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон бинобар тақдимномаи Сарвазири Ҷумҳурии Ӯзбекистон таъин ва озод мекунад.

Асосҳои конститутсионии фаъолияти суди конститутсионӣ
Тибқи тағйироти ба моддаи 108-уми Конститутсия воридшуда Суди конститутсионӣ бо пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон аз байни мутахассисони соҳаи сиёсат ва ҳуқуқ, ки Шӯрои олии судяҳои Ҷумҳурии Ӯзбекистон тавсия намудааст, бо ҳамроҳ намудани намояндаи Ҷумҳурии Қароқалпоқистон аз ҷониби Сенати Олий Маҷлис интихоб карда мешавад.
Дар ислоҳҳои ба моддаҳои 108 ва 109-уми Конститутсия воридшуда пешбинӣ шудааст, ки: то  имзои қонунҳои конститутсионӣ, қонунҳо дар бораи ратификатсияи шартномаҳои байналмилалӣ омӯхтани мувофиқатӣ ба Конститутсия, баррасии муроҷиатҳои мувофиқатии ҳуҷҷатҳои меъёрию ҳуқуқӣ, ки бояд дар корҳои муайяни Суди олӣ ба кор бурда шавад, ба Конститутсия, ки бо ташаббуси судҳо ворид карда шудааст, инчунин тавсеаи салоҳияти Суди конститутсионӣ барои ҳамасола пешниҳод намудани иттилоот ба палатаҳои Олий Маҷлис ва Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон дар бораи вазъи қонунияти конститутсионӣ дар кишвар ба нақша гирифта шудааст.
Татбиқи ин навигариҳои конститутсионӣ ба такмили минбаъдаи низоми судӣ дар кишвари мо, баланд бардоштани самаранокии Суди конститутсионӣ, ҳифзи боэътимоди ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандон хизмат мекунад. Ҳамзамон, ин навсозиҳои конститутсионӣ сатҳи ҳавасмандии иҷтимоии судяҳо ва кормандони судиро баланд мебардоранд.
Бояд қайд кард, ки дар ҷамъомади навбатии Палатаи қонунгузории Олий Маҷлис 10 ноябри соли 2020 депутатҳо лоиҳаи қонун «Дар бораи ворид намудани тағйироту иловаҳо ба Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Ӯзбекистон «Дар бораи Суди конститутсионӣ»-ро дар хониши аввал баррасӣ карданд. Вазифаи таҳия ва қабули ин лоиҳаи қонун дар Стратегияи миллии Ҷумҳурии Ӯзбекистон оид ба ҳуқуқи инсон пешбинӣ шудааст.
Лоиҳаи қонун ба шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқӣ, инчунин ба Маркази миллии ҳуқуқи инсони Ҷумҳурии Ӯзбекистон, Ваколатдор оид ба ҳифзи ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии соҳибкорони назди Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон ва муовини вакили оид ба ҳуқуқҳои инсони Олий Маҷлиси Ҷумҳурии Ӯзбекистон (омбудсман) – вакили оид ба ҳуқуқҳои кӯдак, ҳуқуқи муроҷиат кардан ба Суди конститутсионӣ дода шуда,  доираи субъектҳои ба Суди конститутсионӣ муроҷиаткунанда васеъ карда мешавад.
Дар лоиҳаи қонун инчунин ваколатҳои Суди конститутсионӣ, мақоми судяи Суди конститутсионӣ, пешбурди мурофиаи конститутсионӣ, муроҷиат ба Суди конститутсионӣ ва баррасии муроҷиатҳо дар бораи аз нав дида баромадани қарори суд ба таври возеҳ муайян карда шудааст.
Дар робита ба ин, бояд қайд кард, ки айни замон фаъолияти Суди конститутсионӣ бо Қонуни конститутсионии «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Ӯзбекистон», ки 31 майи соли 2017 қабул шудааст, танзим карда мешавад. Аммо қоидаҳои мурофиавии корбарӣ дар Суди конститутсионӣ бо Низомномае, ки худи Суди конститутсионӣ тасдиқ кардааст,  муайян шудааст.
Дар ҳуҷҷатҳои қонун дар бораи Судҳои конститутсионии аксари кишварҳо чунин муқаррарот на аз ҷониби Суди конститутсионӣ, балки аз ҷониби қонун муқаррар карда мешаванд. Зеро қоидаҳои мурофиавии корбарӣ бевосита бо татбиқи ҳуқуқҳои инсон алоқаманданд ва аз ин рӯ онҳоро бояд қонун муайян намояд.

Асосҳои конститутсионии фаъолияти ноҳияҳои шаҳри Тошканд
Тағйироти сеюм: 29 августи соли 2017 суханони «инчунин ноҳияҳое, ки ба таркиби шаҳр дохил мешаванд»-и моддаи 99 Конститутсия хориҷ карда шуданд. Ба воситаи ворид намудани тағйирот ба моддаи 99-уми Конститутсия асоси конститутсионии таъсиси Шӯроҳои вакилони халқи ноҳияҳои шаҳри Тошканд мустаҳкам карда шудааст.
Моддаи 102-и Сарқонун низ се маротиба тағйир дода шуд. Ба ибораи дигар, ба муносибати таъсиси Шӯроҳои вакилони халқ дар ҳамаи 11 ноҳияи Тошканд, моддаи 102-и Конститутсия тартиби ягонаи таъин ва озод кардани ҳокимони ноҳия ва шаҳрро муқаррар кардааст.
Ин тағйиротҳои конститутсионӣ, пеш аз ҳама, ба ҷомеаи пойтахт имкон медиҳанд, ки иштирок ва нақши худро дар татбиқи ислоҳоти иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсию ҳуқуқӣ дар Тошканд тақвият диҳанд, дар рушди ноҳияҳо саҳмгузор бошанд.
Ҳамзамон, он ташкил ва иҷрои буҷетҳои маҳаллӣ, татбиқи барномаҳои афзалиятноки рушди минтақаҳо, муайян намудани нақшаҳои генералии ноҳияҳо ва қоидаҳои меъморӣ, ҳаҷми андозҳои маҳаллӣ ва дигар пардохтҳои ҳатмӣ, барқарор намудани механизмҳои назорати манфиатҳои онҳоро таъмин менамояд.

Маҳалла ва 
Конститутсия
Тағйироти чорум: 15 октябри соли 2018, дар қисми якуми моддаи 105-уми Конститутсия калимаҳои «раис (оқсоқол) ва мушовирони ӯ ба муддати дуюним сол» ба калимаҳои «раис (оқсоқол)» иваз карда шуданд.
Тағйироти панҷум: 18 феврали соли 2019 дар моддаи 80, банди 7 ва моддаи 93, банди 24-и Конститутсия калимаи «миллӣ» бо калимаи «давлат» иваз карда шуд.

Мақоми конститутсионии Девони Вазирон
Тағйироти шашум: 5 марти соли 2019 ба 3 моддаи Конститутсия тағйирот ворид карда шуд. Тибқи ин навсозӣ, Президент акнун аъзои Девони Вазирони Ҷумҳурии Ӯзбекистонро бо пешниҳоди Сарвазири Ҷумҳурии Ӯзбекистон пас аз тасдиқ аз ҷониби Палатаи қонунгузории Олий Маҷлис тасдиқ ва аз вазифа озод мекунад.

Конститутсия ва 
интихобот
Тағйироти ҳафтум: 4 сентябри соли 2019 ба 2 моддаи Конститутсия тағйирот ворид карда шуд. 
Ашхосе, ки суд онҳоро ғайри қобили амал эътироф кардааст, инчунин онҳое, ки суд барои ҷиноятҳои вазнин ва хеле вазнин дар ҷойҳои маҳрум сохтан аз озодӣ нигоҳ дошта мешаванд, дар интихобот иштирок намекунанд. Дар ҳама ҳолатҳои дигар, ба маҳдудсозии мустақим ё ғайримустақими ҳуқуқи интихоботи шаҳрвандон роҳ дода намешавад.
Маълум аст, ки тайи се-чор соли охир дар баробари тамоми соҳаҳои ҳаёт дар соҳаи суду ҳуқуқ ислоҳоти шадид ба амал бароварда шуд. Солҳои охир таъмини мустақилияти судяҳо ва адвокатҳо тавассути татбиқи стандартҳои байналмилалӣ дар системаи судии Ӯзбекистон яке аз ҳадафҳои асосии Стратегияи амалиёт муайян шудааст.
Коршиносони байналмилалӣ эътироф мекунанд, ки дар ин самт натиҷаҳои муайян ба даст оварда шудаанд. Маърӯзаи махсуси Шӯрои ҳуқуқи башари СММ оид ба мустақилии судяҳо ва адвокатҳо Диего Гарсия-Саян таъкид кард, ки моҳияти ин ислоҳоти куллӣ, аз ҷумла ба коҳиш додани таъсири сиёсие, ки ба қарорҳои мустақили судяҳо халал мерасонанд, нигаронда шудаанд.
Хулоса, Конститутсияи мо манбаи боэътимоди ҳуқуқӣ ва кафолати асосии ҳуқуқии ислоҳоти ҳамаҷонибаи демократӣ мебошад, ки дар тӯли солҳои истиқлолият дар ҳама соҳаҳои ҳаёти иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсӣ-ҳуқуқӣ пайваста ва тадриҷан, органикӣ ва мунтазам амалӣ карда мешаванд.
Дар ҳар як ҷомеаи демократӣ, ки барои волоияти қонун талош мекунад, Конститутсия аҳамияти устувор дорад. Аз ин рӯ, Конститутсия яке аз дастовардҳои муҳими башарият дар танзими ҳуқуқӣ ва ташкили муносибатҳои иҷтимоӣ мебошад.
Конститутсия худ аз худ, яъне дар алоҳидагӣ аз ҷомеа вуҷуд дошта наметавонад. Ин маънои онро надорад, ки Конститутсия маҷмӯи қоидаҳои қатъист.
Конститутсия ҳуҷҷати динамикӣ, яъне доимӣ дар ҳаракат, ҷараёни болоравӣ ва рушд буда, тағйиротҳои ҳаётӣ, маҷрои пурҷӯшу хурӯшро инъикос менамояд. Ба ин маъно, Стратегияи амалиёт ҳамчун асоси рушди пойдори конститутсионии Ӯзбекистони нав хидмат мекунад ва хидмат хоҳад кард.

Акмал САИДОВ,
директори Маркази миллии Ҷумҳурии Ӯзбекистон оид ба ҳуқуқи инсон.
(ӮзА).

ТАФСИРИ ХУДРО ГУЗОРЕД: