Қонуну қавоиди забонҳои дунё аввал дар як мамлакат рӯйи кор меоянд ва сипас ба кишварҳои дигар роҳхат мегиранд.
Қонуну қавоиди забонҳои дунё аввал дар як мамлакат рӯйи кор меоянд ва сипас ба кишварҳои дигар роҳхат мегиранд. Яъне, ҳар як забони дунё корхонае дорад, ки бо истеҳсоли қонуну қавоиди забонӣ машғул аст. Мисолан, корхонае, ки бо коркарди қонуну қавоиди забони русӣ сарукор дорад, дар Русия кору фаъолият пеш мебарад. Вале дар кишварҳои дигаре, ки русҳо будубош доранд, дар коргузорӣ, таълим ва таълифот ба қонуну қоидаҳои забони русӣ риоя карда мешавад.
Мисли ҳамин, ӯзбекони сартосари дунё навиштаҷоту таълифоти худро дар асоси қонуну қоидаҳои забоние анҷом медиҳанд, ки дар Ӯзбекистон кор карда шудаанд.
Яке аз забонҳои муқтадири дунё — забони тоҷикӣ низ корхонае дорад, ки дар он қонуну қоидаҳои забони тоҷикӣ истеҳсол карда мешавад. Ва ин корхона дар Тоҷикистон кору фаъолият дорад. Биноан, тоҷикон сарфи назар аз он, ки дар куҷо ба сар мебаранд ва ба дӯши забон бори кадом мафкураро гузоштаанд, бояд ба қонуну қоида ва имлои забони меъёрӣ (адабӣ) риоя намоянд. Забони меъёрии форсии тоҷикӣ дар муассисаҳои таълими умумӣ, олӣ ва матбуоти Ӯзбекистон низ (рӯзномаи ҷумҳуриявии “Овози тоҷик”, нашрияҳои вилоятии “Овози Самарқанд”, “Ховар” (рӯзномаи хусусӣ), чанд рӯзномаи ноҳиявӣ ва барномаҳои тоҷикии радиою телевизион дар назар аст) ба кор бурда мешавад. Пас, шаҳрвандон ва зиёиёни тоҷики Ӯзбекистони кунунӣ, ки аз миллати бумии ин кишваранд, перомуни ҳусну қубҳи забони меъёрӣ дар нашрияҳо ва сифати таълими забони тоҷикӣ дар муассисаҳои таълими миёна ва гурӯҳҳои тоҷикии муассисаҳои таълими олӣ ҳуқуқи табодули афкор намуданро доранд.
Инҷониб сари чанд вақт дар навиштаҳоям, на ба хотири худнамоӣ, доир ба бемаврид ё нодуруст истифода бурда шудани баъзе вожаҳо дар забони меъёрӣ изҳори ақида менамоям. Мисолан, дар як навишта изҳор дошта будам, ки дар забони меъёрӣ вожаи “хидмат” дар шакли “хизмат” истифода бурда мешавад, ки нодуруст аст. Ва барои исбот ҳамрешаҳои ин вожаро, ки дар шакли “ходим”, “махдум” ва “хадамот” навишта мешаванд, оварда будам. Дар ҳамон навишта, ҳамчунин, оварда будам, ки вожаи “пиллапарвар” (дар шакли мураккаб), ки мавриди истифода аст, собиқаи таърихӣ надорад ва мазмунан ғалат аст. Зеро кирмакро парвариш мекунанд, на пилларо. Пилла — нахи танидашудаи кирм ба парвариш ниёз надорад.
Мисли ҳамин, фикр мекунам вожаи “тадбиркор” низ, ба маънои “предприниматель” дар нашрияҳои тоҷикии ҷумҳурӣ бемаврид истифода мешавад. Дар “Луғати русӣ – тоҷикӣ” (нашриёти “Русский язык”, Москва, 1984, саҳ. 830) ба вожаи “предпринимател” чунин шарҳ дода шудааст: 1. Соҳибкор, корхонадор, соҳиби корхона. 2. Корчаллон. Пас, шакли дурусти ин вожа “соҳибкор” аст, на “тадбиркор”.
Фикр мекунам, дар матбуоти тоҷикии Ӯзбекистон вожаи “муаммо” низ ба маънои “мушкил” ё “мушкилот” бемавқеъ истифода мешавад. Зеро, “муаммо” маънои “мушкил”, “ишкол” ё “мушкилот”-ро ифода наменамояд. Тааллуқоти “муаммо” бештар ба сухан аст, то ба мушкил ё мушкилоти зиндагӣ.
Ба вожаи “муаммо” дар “Фарҳанги забони тоҷикӣ” чунин шарҳ дода шудааст: 1. Сухани сарбаста ва муғлақ; масъалаи пӯшида:
Асрори азалро на ту дониву на ман,
В-ин ҳарфи муаммо на ту хониву
на ман.
Ҳаст аз паси парда гуфтугӯйи ману ту,
Чун парда дарафтад, на ту мониву
на ман.
(Умари ХАЙЁМ).
2. Адш. Шеъре, ки ба таври рамз ва имо ба қоидаи махсус исмеро ифода мекунад, чунон ки дар мисоли зерин:
Ин муаммо агар шикофтаӣ,
Ғайри ҳеч аз миён чӣ ёфтаӣ.
(БЕДИЛ).
Мебинем, ки дар ин шарҳ ва мисолҳо “муаммо” ба “мушкил” ва “мушкилот” ҳеч иртиботе надорад. Дар шарҳи вожаи “муаммо” дар “Фарҳанги Амид” омадааст: каломе, ки маънои он пӯшида бошад, каломе, ки ба таври рамзу имо бар матлабе далолат кунад.
Дар “Фарҳанги забони тоҷикӣ” ба вожаи «мушкил» чунин шарҳро раво дидаанд:
1. Душвор, вазнин, сахт:
Чу шавқи ишқ бар дил менамояд,
Қарору сабр мушкил менамояд.
(Ибни ЯМИН).
2. Масъалаи душвори ҳалнашуда;
кори сахт ва душвор:
Мушкиле дорам зи донишманди
маҷлис бозпурс,
Тавбафармоён чаро худ тавба камтар
мекунанд.
***
Аз ҷон тамаъ буридан осон бувад,
валекин
Аз дӯстони ҷонӣ мушкил тавон
буридан.
(Ҳофизи ШЕРОЗӢ).
Ба танг омад дар ин зиндон
дили мо,
Яке сад шуд зи ҳиҷрон мушкили мо.
(Абдураҳмони ҶОМӢ).
Масеҳо дар илоҷи мо сафар беҳуда
фармояд,
Лаби хомӯши соғар мекушояд
мушкили моро.
(СОИБ).
Ёдам ҳаст, боре ба шоири эроние як шоири тоҷик, бо дарназардошти мушкилоти забонӣ, гуфта буд:
“Дар мо муаммо бисёр”.
Шоири эронӣ суол кард:
— Чӣ, муаммонависӣ дар шумо ҳанӯз идома дорад?
Донишманде фармудааст: «Забон поксозии ҳамешагиро тақозо дорад». Ба фикрам, вақти он фаро расидааст, ки ба ҳар як вожаи забон бори дигар назари тадқиқию таҳлилӣ афканда шавад.
А. СУБҲОНОВ.
