ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР ВА САҲМИ Ӯ ДАР ТАРБИЯИ ФАРЗАНД

Заҳириддин Муҳаммад ибни Умаршайх Мирзо, ки ба шахсияти ӯ дар кишвари мо арҷ мегузоранд, соли 1483 дар Андиҷон дида ба дунё кушодааст.

Падараш Умаршайх Мирзо ҳокими Фарғона ва модараш Қутлуғ Нигорхонум духтари ҳокими Тошканд Юнусхон буд. Бобур Мирзо тарбияи аввалро дар оила, зери парастории модари оқилаву фозилаи худ гирифт. Дар 12-солагӣ аз падар маҳрум гардид. Модараш ба ҷойи падар мададгор ва парастори Бобур шуд ва фарзандашро аз илму санъат, давлатдорӣ ва ҳисоби мулки салтанат бархурдор намуд. Модар ҳамеша ҳамсафар ва раҳбалади писар буд, дар парвариши истеъдоди ӯ саҳм мегузошт.
Бо тарбияи Бобур модарбузурги модарии вай Эсондавлатбегим низ машғул буд. Дар «Бобурнома» вай чун зани оқила ва пухтакор, ки дар корҳои давлатӣ низ бо ӯ машварат ва маслиҳат мекарданд, ёд карда шудааст. 
Модарбузург то ба воя расидани Бобур дар Андиҷон бо ӯ якҷоя зиндагӣ карда, фазои илму маърифатро барои наберааш боз намуд. 
Бобур пайваста бо тадрис машғул шуда, дар аз худ кардани илмҳои замона дастболо гардид. Аз беҳтарин омӯзгорони мактаби дарборӣ илми фиқҳ ва забонҳои форсиву арабиро аз худ намуда, дар саркардагӣ низ маҳорат пайдо кард. 
Бояд қайд кард, ки модари Бобур Мирзо аз занҳои одӣ  набуд. Вай қавиирода ва ҷасур буда, дар шароити ҳукмронии таассуби жарф ба дину оинҳои исломӣ тавонист, ки фарзанди худро аз чашми душманон дур нигоҳ дорад. Аз овони хурдсолӣ модар навозишкорона ӯро «бабр» меномид ва дигарон низ ӯро  пайравӣ мекарданд. Оиди ба Заҳириддин Муҳаммад додани номи Бобур дар «Таърихи Рашидӣ»-и Муҳаммад Ҳайдар ба ҳамин маъно ишора шудааст.
Бобур аз давраи ҷавонӣ то охири умр сарпараст ва сарвари аҳли илму адаб буд. Ӯ пайваста эҷод мекард ва дар 19-солагӣ рубоӣ ва ғазалҳои зиёд офарид. Вай муҳаббати пок ва одобу идрокро тараннум намуда, доираи эҷоди худро ба 119 ғазал, 209 рубоӣ, зиёда аз 10 қитъа, аз 60 зиёд фарду 8 маснавӣ расонид. Девони Бобур 270 байтро дар бар мегирад. Қисми зиёди эҷоди Бобурро ғазалҳои ба забони тоҷикӣ навиштаи ӯ ташкил медиҳанд.
Дар санъати мусиқӣ ва ҳарбӣ низ навиштаҳо боқӣ гузошта, асари мукаммали «Мубаййин»-ро офарид, ки шарҳи қонунҳои шариатро дар бар дорад. Гарчанде тахту тоҷи шоҳӣ ва устодони зиёди дарборӣ дар канор дошт, ӯ ҷилави тарбияи фарзандонашро ҳеч гоҳ аз даст намедод. Бинобарин, «Мубаййин»-ро ӯ ба валиаҳдони худ – Ҳумоюн ва Комрон чун дастури амал ва одобнома ҳадя намуд. Дар асари худ «Хатти Бобурӣ» вай алифбои арабиро таҳрир намуда, ба забони туркӣ мутобиқ сохт. 
Асари беназири ӯ «Бобурнома» ба забони туркии чиғатоӣ офарида шудаааст, ки Алишер Навоӣ онро асос гузошта буд. Дертар он ба забони форсӣ-тоҷикӣ тарҷума шуд. 
Бобур ҳамеша бо аҳли вузаро ва надимони худ суҳбат  ороста, чун шахси фарҳангпарвар ва донишманди замони худ ба аҳли маърифат арҷ мегузошт ва бо машварати онҳо кор карданро авло медонист.
Рӯзгор дар ғарибӣ вазъи саломатии ӯро коста, гирифтори маризиҳои пай дар ҳам кард. Бобур Мирзо дар ҳама рӯзҳои мушкил аз рӯҳи Хоҷа Аҳрори Валӣ, ки ба ӯ ихлоси баланд дошт, наҷот мепурсид. Ҳамин буд, ки ӯ асари «Волидия»-и Хоҷа Аҳрори Валиро тарҷума карда, дар муддати хеле кӯтоҳ ба охир мерасонад. Бо қудрати илоҳӣ баробари ба охир расидани тарҷумаи асар, вазъи саломатии ӯ низ беҳ мегардад. Ӯ дар 47-солагӣ дар шаҳри Аграи Ҳинд вафот кардааст. 
Фикру зикри равшан, ободихоҳиву бунёдкорӣ, саховатпешагию фарҳангсолории Бобур буд, ки дар оянда ин сулола дар риштаи ободгариву созандагӣ ва илмомӯзиву донишмандӣ мактабҳои худро таъсис дода, Бобуриёнро машҳури ҷаҳон гардонид. Номи Бобур чун давомдиҳандаи кори Амир Темур дар таърихи башар, замони салатанати вай чун давраи пуршукӯҳи тараққиёти таърих боқӣ монд ва беҳуда нест, ки дар таърих ин давраро чун давраи тиллоии густариши илму фарҳанги Гӯрконӣ, Кӯрагонӣ, Муғулҳои Бузург, Темуриён ё Бобуриён ба забон мегиранд.
Бобур Мирзо аз ҳар гӯшаву канори Хуросон ва Мовароуннаҳр устодони моҳирро даъват карда, инъомҳои беҳтарин бар онҳо бахшид, то онҳо мураббии фарзандонаш бошанд. Барои зиндагонии бофароғати устодон ва фарзандон хонаҳои алоҳида ҷиҳозонида буд ва дар ин бора Гулбаданбегим дар «Ҳумоюннома» ишорае гузоштааст, ки гӯё ҳама зери назари падар анҷом пазируфтааст. Мувофиқи зикри Гулбаданбегим яке аз ин токчаҳо сӯйи Девонхона, ки дар тарафи қибла буд, нигаронида шуда буд, дуюм, сӯйи боғ, яъне Шарқ, сеюм сӯйи хонаи ҳаштбурҷа, яъне ҷануб, чаҳорумӣ рӯ ба рӯйи хонаи ҳашткунҷа, яъне сӯйи Шимол боз буд. Дар болои се хонаи боло, боз се болохона қад афрохта, хонаи аввал «Хонаи Давлат» ном доштааст, ки дар он нӯҳ асбоби ҷангӣ овезон буд. Хонаи дуюм «Хонаи Саодат» ном дошт, ки дар он ҷойнамоз, китобҳо, қаламдони оби зарҳал давондашуда, ҷузвдони зебо, маҷмӯи расмҳо ва ҳоказо нигоҳ дошта мешуд.
Ин сипаҳсолори комгору босаодат ҳазорҳо ҳунармандонро даъват намуда, асбоби зиндагонии онҳоро муҳайё сохт, то ин ки дар салтанати худ барои аҳли фазл ва мураббиёни заҳматкаш муҳити эҷодкориву фараҳмандӣ фароҳам созад. Боғҳои дарбор ва берун аз он ҷойи таҳсил ва фароғати фарзандон ва мураббиёни онҳо гардида, гузашта аз он, ҳазорон адибон ва фозилон, ҳунармандон ва санъаткорон дар ин ҷо аз марҳамати ӯ баҳраманд гардиданд. 
Зери назорати устодони давр фарзандон ҳамчунин бозиҳои дӯстдоштаи худро бо бачагони хонавода якҷоя бозӣ мекарданд. Занҳо низ дар дарбор ба тарбияи фарзандони худ машғул мешуданд ва ё базми лолаву гул меоростанд. Дар ин гуна базмҳо духтарон бо либосҳои мардона бозӣ карданро дӯст медоштанд. Гулбаданбегим дар «Ҳумоюннома» дар қасри нави Комроншоҳ баргузор гардидани мусобиқаҳои занона оид ба захгиртарошӣ, чавгонбозӣ, тирандозиро қайд кардааст. Ҳамчунин дар бораи ҳунари навозандагии занҳо маълумот гирд овардааст.
Баъзан занҳо либосҳои ҳиндӣ низ пӯшида мебаромаданд, ки нишони ҳурмату эътирофи ҳиндуёни маҳаллӣ буд. Бобур дар қалби кӯчаки онҳо аз хурдсолӣ одобу рафтори шоиста, дину диёнат, меҳру муҳаббатро нисбат ба аъзои оила ва халқи одӣ тарбия менамуд. Чун байни кору бори давлатӣ фурсате муносиб меомад, бо онҳо суҳбат мекард, роҳ нишон медод. Бо фарзандони калонӣ ҳамеша ба воситаи мактуб робита дошт. Ҷойе насиҳат, ҷойи дигар сарзанишро дареғ намедошт. Онҳоро бо сахтгирӣ низ маломат мекард. Бахусус нахустфарзанди худ Ҳумоюнро бештар мазаммат мекард. Дар мактубҳояш ӯ гоҳе аз шоҳбайтҳои бузургон ва гоҳе байтҳои худро ҷой дода, аз маслиҳатҳои судмандаш баҳраманд мекард. Дар яке аз мактубҳояш падар Ҳумоюнро сарзаниш карда, «коҳилӣ ба подшоҳӣ рост намеояд» мегӯяд ва байти зерро меорад:
Ҷаҳонгире таваққуф 
барнаёбад,
Ҷаҳон онро бувад, 
ки беҳ шитобад.
Бобур ҳамеша насиҳат мекард, ки писарон бо меҳру муҳаббат бошанд, ҳамдигарро ҳурмат кунанд ва наранҷонанд, аз ҷаҳолат дур ва таҷовуз бар дигарон орӣ бошанд. Бо ҷавонмардҳои хубу шоиста дӯстӣ карда, ба онҳо илтифот нишон диҳанд. Силсилаи мукотиботи падар бо фарзандон аз маънавияти волои Бобур дар таълиму тарбияи фарзанд дарак медиҳанд. Номаи ӯ ба фарзандаш Комрон зери сарлавҳаи: «Насиҳатномаи Бобуршоҳ ба фарзанди худ Мирзои Комгор», ки аз Ҳиндустон ба Қандаҳор фиристода буд, на танҳо аз ҷиҳати мазмун маънавияти баландро соҳиб аст, балки аз ҷиҳати густариши сухан ва обу ранги он ҷолиби таваҷҷӯҳ низ мебошад :«... бо атрофиёну ҳамнишинон ва мулозимини дохилии худ ба омӯзиши сабақ руҷӯъ овардаӣ. Аз ин ҷиҳат ба қалб сурур, ба хотир ҳузур расида, бисёр хушҳолӣ содир шуд. Аз даргоҳи Аллоҳи таъоло умед дорам, ки дар боби тамомии қобилият ва салоҳият мукаммал ба воя хоҳӣ расид». Ва дар давоми он ба фарзандаш насиҳат мекунад, ки зинҳор суханҳои зерини Ҳоҷа Ҳофизро фаромӯш насозад ва тариқи зиндагии худ қарор диҳад:
Пирон сухан зи таҷриба 
гӯянду гуфтамат,
Ҳон, эй писар, ки пир 
шавӣ, панд гӯш кун!
Ӯ ба фарзандаш боз таъкид мекунад, ки ба суханҳои хушомадгӯён фирефта мабош ва агар хоҳӣ, ки давлати ту поянда бошад, шунидани суханҳои қабеҳро низ ёд гир, чунки «Дӯст гирёнда сухан кунад, душман хандонда». Беҳуда барои дӯстро аз душман ҷудо кардан нафармудаанд: «Ҷойе гул бошад, гул бош, ҷойе хор бошад, хор».
Бобур тавонист, барои фарзандонаш дар заминаи мухталифи илму адаб таълиму тадрис ва тарбиятро ба роҳ монад ва дар қалби онҳо равшанфикриву фарҳангпазириро ҷой диҳад. 

Зебуннисо 
ФАЙЗУЛЛОЕВА.

ТАФСИРИ ХУДРО ГУЗОРЕД: